Kỹ năng nói

Lời nói là công cụ trong giao tiếp hàng ngày của con người. Trong TT-GDSK sử dụng lời nói trực tiếp thường đem lại hiệu quả cao nhất. Thực tế không phải ai cũng biết sử dụng lời nói hiệu quả. Nói như thế nào để người nghe dễ nhớ và thuyết phục họ hành động thì cần rèn luyện. Khi nói không chỉ bằng lời mà cần kết hợp với các giao tiếp không lời như ánh mắt, nét mặt, các động tác cơ thể. Lời nói phải thể hiện hài hòa với các cử chỉ, động tác, nét mặt, ánh mắt… (gọi là ngôn ngữ không lời, ngôn ngữ cơ thể).

Mỗi người có thể làm cho cách nói có hiệu quả hơn bằng cách áp dụng những nguyên tắc cơ bản khi nói:

Đảm bảo tính chính xác: Vấn đề trình bày có đủ cơ sở khoa học và thực tiễn.

Nói rõ ràng: Các từ ngữ phải được chọn lựa cẩn thận, ngắn gọn, xúc tích.

Nói đầy đủ: Đảm bảo đủ thông tin cần thiết tránh hiểu lầm.

Nói theo hệ thống và logic: Các nội dung cần nói phải liên tục, nội dung trước mở đường cho nội dung sau, không nói trùng lặp, các nội dung liên kết chặt chẽ với nhau.

Thuyết phục đối tượng: Đảm bảo nội dung đáp ứng nhu cầu của đối tượng, cách nói hấp dẫn thu hút sự chú ý của đối tượng nghe, mang tính giáo dục sâu sắc, phù hợp với hoàn cảnh thực tế, dẫn đến thay đổi hành vi của đối tượng nghe.

Trong TT-GDSK, nhiều khi nếu chỉ nói thì chưa đủ, cần phải kết hợp nói với các thao tác, hướng dẫn hoặc chỉ cho người ta thấy được nếu có thể. Lời nói sẽ có sức mạnh hơn nếu kết hợp với sử dụng các hình ảnh, các ví dụ minh họa thực tế.

Khi nói cần chú ý đến 3 khía cạnh của lời nói:

Âm tốc lời nói: Nói với tốc độ vừa phải, mạch lạc, thích hợp với đối tượng nghe, tránh nói quá nhanh hoặc quá chậm hoặc rời rạc.

Âm lượng lời nói: Đủ to để mọi người nghe rõ ràng.

Âm sắc lời nói: Có nhấn mạnh, thay đổi ngữ điệu trầm bổng cho phù hợp, ngừng, ngắt đúng chỗ để mọi người có thể suy nghĩ và liên hệ bản thân, tránh nói đều đều gây buồn ngủ nhàm chán cho người nghe.

Khi nói cần tránh các yếu tố có thể gây khó chịu cho người nghe như lặp đi lặp lại một số từ đệm không cần thiết, nói sai văn phạm, phát âm không đúng, dùng từ không phổ thông, từ chuyên môn, cử chỉ động tác không phù hợp với lời nói, không chú ý và tôn trọng người nghe…

Kỹ năng đặt câu hỏi

Hỏi để có được thông tin từ các đối tượng được TT-GDSK, đặc biệt là thu nhận thông tin phản hồi. Hỏi để biết nhận thức, thái độ, hành vi của đối tượng đích, qua đó hướng dẫn các ý tưởng, lời khuyên, hành động thích hợp. Trong các hoạt động TT-GDSK trực tiếp hỏi nhằm thăm dò các phản ứng, tạo nên không khí giao tiếp sôi nổi, tích cực, thu hút sự tham gia, tập trung sự chú ý suy nghĩ, khêu gợi những sáng kiến, kinh nghiệm của đối tượng, nhất là trong các cuộc thảo luận nhóm. Câu hỏi phải thể hiện được những điều cơ bản: Cái gì? ở đâu? khi nào? ai và như thế nào?... Câu hỏi có hai loại câu hỏi “Đóng” và câu hỏi “Mở”. Câu hỏi “Đóng” để cho đối tượng trả lời bằng một từ hay một vài từ ngắn gọn như “có” hay “không”, “rồi” hay “chưa” … Câu hỏi “Đóng” có thể sử dụng khi bắt đầu, kết thúc hay xen kẽ trong khi giao tiếp. Câu hỏi “Mở” cần thiết được nêu ra để thu nhập được thông tin nhiều hơn, đối tượng có thể trả lời mọi thông tin liên quan tùy ý. Câu hỏi “Mở” thường đặt sau câu hỏi “Đóng”. Yêu cầu khi đặt câu hỏi:

Câu hỏi phải rõ ràng, xúc tích;

Câu hỏi phải ngắn gọn, không cần phải giải thích trả lời;

Phù hợp vời trình độ hiểu biết và kinh nghiệm của đối tượng;

Tập trung vào vấn đề trọng tâm;

Kích thích tư duy, suy nghĩ của đối tượng;

Sau khi đặt câu hỏi giữ im lặng;

Chỉ nên hỏi từng câu hỏi một;

Nên hỏi xen kẽ câu hỏi đóng và câu hỏi mở;

Kết hợp các câu hỏi dễ và câu hỏi khó, câu hỏi chung và câu hỏi cụ thể liên quan đến nội dụng TT-GDSK.

Cần tránh các câu hỏi có thể làm cho đối tượng cảm thấy bị xúc phạm.

Trước khi hỏi đối tượng, người nêu câu hỏi cần phải thu hút sự chú ý, xem xét xem đối tượng đã sẵn sàng tiếp nhận câu hỏi chưa, liệu có người nào trả lời được không? câu hỏi có điều gì khó khăn và làm xúc phạm đến đối tượng trả lời không? Khi nêu câu hỏi xong cần ngừng lại để người nghe có thời gian suy nghĩ trả lời, và quan sát, mời từng người muốn trả lời. Nêu câu hỏi đúng lúc, đúng chỗ và đúng người là một biện pháp kích thích quá trình giao tiếp, thu hút sự tham gia của đối tượng trong  TT-GDSK. Người thực hiện TT-GDSK phải thể hiện thiện chí và tích cực trong giao tiếp bằng cách hỏi đáp. Luôn luôn sẵn sàng tiếp nhận các câu hỏi từ phía đối tượng với thái độ tôn trọng và trả lời hết các câu hỏi của đối tượng. Chú ý gắn nội dung trả lời với nội dung giáo dục sức khỏe, nhằm khẳng định tính đúng đắn của các kiến thức đã truyền thông giáo dục và các hành vi lành mạnh cần thực hành.

Kỹ năng nghe

Người làm TT-GDSK cần biết lắng nghe đối tượng được TT-GDSK để:

Thu nhận các thông tin chung, lượng giá khái quát kiến thức, thái độ, thực hành và các ý tưởng mới của đối tượng.

Có được thông tin phản hồi đúng đủ để biết liệu nội dung thông tin, thông điệp truyền đi có được đối tượng tiếp nhận đầy đủ và hiểu đúng hay không.

Có thêm nhiều thông tin và ý tưởng để điều chỉnh quá trình TT-GDSK.

Khích lệ người được TT-GDSK tham gia tích cực hơn.

Thể hiện sự đồng cảm, thấu hiểu các vấn đề, hoàn cảnh của đối tượng. * Yêu cầu khi lắng nghe

Yên lặng khi bắt đầu nghe.

Tạo điều kiện dễ dàng cho người nói: giúp người nói cảm thấy tự tin khi nói, điều này thường được gọi là tạo môi trường cho phép.

Không chỉ nghe bằng tai mà phải nghe bằng cả mắt, bằng cử chỉ, dáng điệu để khích lệ người nói.

Nhìn thẳng vào mắt người nói với thể hiện thân thiện, khích lệ người nói.

Không đột ngột ngắt lời

Không làm việc khác, nói chuyện với người khác, nhìn đi nơi khác khi nghe

Kiên trì, không thể hiện sự sốt ruột, khó chịu, làm chủ khi nghe

Đặt câu hỏi hoặc sử dụng các từ ngữ hợp lý

Đề nghị những người khác cùng chú ý lắng nghe

Kỹ năng quan sát

Quan sát là sử dụng mắt để thu thập thông tin. Quan sát có thể phán đoán được người nhận thông tin có chú ý đến vấn đề hay không, mức độ cung cấp thông tin đã thích hợp chưa? Giúp cho người thực hiện truyền thông hiểu được đối tượng có những phản hồi tích cực hay không để điều chỉnh cho phù hợp. Quan sát làm cho đối tượng tập trung chú ý đến vấn đề được trình bày nhiều hơn.

Yêu cầu khi quan sát

Bao quát được toàn bộ đối tượng

Phát hiện được những biểu hiện khác thường của đối tượng để điều chỉnh

Nhắc nhở, thu hút sự chú ý của đối tượng

Động viên sự tham gia tích cực của đối tượng

Kỹ năng thuyết phục

Thuyết phục các đối tượng TT- GDSK là một kỹ năng tổng hợp, vì mục đích quan trọng nhất của TT-GDSK là thuyết phục được đối tượng thực hành hành vi có lợi cho sức khỏe. Để thuyết phục được đối tượng thì cần phải phối hợp nhiều kỹ năng như làm quen, nói, hỏi, nghe, sử dụng phương tiện và hình ảnh, ví dụ minh họa, hỗ trợ đối tượng. Cần làm cho người được TT-GDSK tin tưởng vào những thông điệp của người gửi là đúng đắn và đưa lại lợi ích cho sức khỏe, và thực hiện theo. Để thuyết phục được cần phải biết giải thích. Giải thích có vai trò quan trọng để thuyết phục đối tượng tin và làm theo người TT-GDSK.

Yêu cầu khi giải thích

Nắm chắc vấn đề cần giải thích

Giải thích đầy đủ, rõ ràng vấn đề

Giải thích ngắn gọn, xúc tích

Sử dụng từ ngữ dễ hiểu

Sử dụng các ví dụ và tranh ảnh, tài liệu minh họa để giải thích nếu có

Giải thích tất cả mọi câu hỏi mà đối tượng đã nêu ra

Bằng cử chỉ thể hiện sự đồng cảm, kính trọng đối tượng, không được tỏ thái độ coi thường họ

Cần có thái độ kiên trì khi giải thích

Kỹ năng khuyến khích, động viên

Khuyến khích, động viên rất quan trọng, làm cho đối tượng được TT-GDSK tự tin, phấn khởi, được khen ngợi, đánh giá cao nên sẵn sàng tiếp nhận cũng như cung cấp hết thông tin, dễ chấp nhận những lời khuyên về thay đổi hành vi.

Yêu cầu của khuyến khích động viên

Thể hiện sự thân thiện, tôn trọng mọi đối tượng qua cách chào hỏi giao tiếp bằng lời và giao tiếp không lời với đối tượng

Không được phê phán những hiểu biết sai chưa đầy đủ, việc làm chưa đúng hay chưa làm của đối tượng

Cố gắng tìm ra những điểm tốt của đối tượng để khen ngợi dù là nhỏ

Tạo cơ hội để mọi đối tượng tham gia qua các câu hỏi yêu cầu đối tượng trình bày ý kiến, kinh nghiệm của họ.

Thu hút sự đồng tình, ủng hộ của những người khác để động viện đối tượng

Tạo điều kiện để tiếp tục hỗ trợ đối tượng thực hiện các thực hành hành vi lành mạnh.

Chú ý động viên về tinh thần, tâm lý, trong một số trường hợp hoàn cảnh nhất định nếu có điều kiện có thể động viên bằng vật chất

Tạo được môi trường xung quanh hỗ trợ, khuyến khích động viên đối tượng (môi trường gia đình, cộng đồng)

Kỹ năng sử dụng tài liệu TT-GDSK

Phối hợp sử dụng tài liệu khi TT-GDSK trực tiếp sẽ tạo nên tính hấp dẫn của hoạt động giáo dục và giúp đối tượng dễ hiểu vấn đề hơn. Những hình ảnh ví dụ minh họa đúng lúc, đúng chỗ, đúng nội dung, đúng đối tượng có thể có tác dụng thuyết phục hơn nhiều so với lời nói.

Yêu cầu khi sử dụng tài liệu TT-GDSK

Tài liệu sử dụng phải phù hợp với chủ đề và đối tượng

Sử dụng các tài liệu đã được chính thức lưu hành, có cơ sở khoa học, tài liệu đã được thử nghiệm.

Sử dụng tài liệu đúng lúc, đúng chỗ để thu hút được sự chú ý, tránh làm cho đối tượng không tập trung vào chủ đề TT-GDSK.

Để mọi đối tượng nhìn rõ hoặc đọc được tài liệu

Giới thiệu đầy đủ và giải thích cho đối tượng hiểu rõ tài liệu

Hướng dẫn rõ cấu trúc logic của tài liệu và cách sử dụng tài liệu

Hướng dẫn rõ những địa điểm có các tài liệu liên quan cần thiết khác để đối tượng có thể tìm hiểu thêm.